İşitme Engelli Bireyler Destek Eğitim Programı

Doğuştan olan ya da yaşamın ilk yıllarında başlayan işitme kayıpları bireyin konuşmayı anlama, ana dilini edinme ve bilişsel becerilerinin gelişimi üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. İşitme engelli bireyler, dili edinebilme, sesli uyaranları normal ortamlarda algılayarak o uyaranlara uygun tepkide bulunabilme becerilerini geliştirebilmek için özel eğitime ihtiyaç duymaktadır.

Günümüzde işitme kaybı tanısı birçok bireye küçük yaşlarda hatta doğumda konulabilmekte, işitme cihazları ile daha iyi işitmeleri sağlanabilmektedir. Bireyin özel eğitim, aile eğitimi ve destek eğitim ile konuşmayı algılaması ve konuşmayı öğrenmesi, bu yolla iletişim kurması, işitme kaybının derecesine ve sağlanan erken eğitim hizmetlerinin etkinliğine bağlı olarak çeşitli düzeylerde mümkün olabilmektedir.

İşitme engelli bireyin eğitiminde kabul gören amaçlar, bireyin işitme cihazını uyanık olduğu tüm saatlerde kullanmasını sağlayarak işitme becerilerini geliştirmek, sesleri yorumlamayı öğretmek ve bu sürece ailenin katılımını sağlamakla ilgili olmalıdır. Bireyin işitme kaybı hafif veya orta derecede dahi olsa, eğer birey özel eğitim hizmetlerinden faydalanamıyor ise işitme yetersizliğinin yarattığı sonuçlar olumsuz yönde ilerleyecektir.

Millî Eğitim Bakanlığına bağlı faaliyet gösteren özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde kullanılacak İşitme Engelliler Destek Eğitim Programı, bireyin hayat boyu kullanabileceği dinleme, konuşma, dil, iletişim, okuma yazma ve matematik becerilerini kazanmaları, bu becerileri kullanarak sosyal hayata etkin katılım sağlamaları amacıyla hazırlanmış bir programıdır.

Programın hazırlanmasında 3797 sayılı Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un Ek 3. maddesi ile 24/07/2008 tarihli ve 5793 sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un 25. maddesi dayanak teşkil etmektedir.

İşitme kaybı, doğuştan veya sonradan olan problemler nedeniyle işitme duyarlılığında meydana gelen azalmadır. İşitme engeli ise işitme duyarlılığındaki azalmanın bireyde ortaya çıkardığı yetersizlikler durumudur.

Birey, doğumdan başlayarak pek çok bilgiyi, işitmesini kullanarak öğrenir. Böylece işitme duyusu ile sürekli olarak çevresindeki diğer bireylerin konuşmalarını duymakta, bu sesler ile o anda oluşan olaylar arasında bağlantı kurmakta ve bu seslere anlam vermektedir. İşitme engelli birey ise, işitme yoksunluğu nedeniyle öğrenmeye en uygun yaşlarda, konuşma ve dili öğrenme fırsatını kaçırmakta ve hem anlama hem de konuşma becerilerinde sorunlar yaşamaktadır. Konuşma ve dil sorunlarına bağlı olarak da bilişsel, motor koordinasyon, duygusal-sosyal, eğitim-öğretim, mesleki ve toplumsal alanlarda da güçlük çekmektedirler.

İşitme : İşitmenin gerçekleşebilmesi sesin olmasına, sesin kulağa ulaşmasına, o sesin insan kulağının alabileceği sınırlar içinde olmasına, sesin işitme yolu diye adlandırılan dış, orta ve iç kulak bölümlerini aşarak merkeze-beyne ulaşmasına, merkezde algılanmasına bağlıdır. İşitme engelli bireylerde bu yol tamamen veya kısmen yoktur. İşitme engelli bireyler, işitme cihazı kullansalar bile sesleri işitme cihazının izin verdiği frekans ve şiddette alabilmektedirler. Bu nedenle bazı konuşma seslerini duyamamakta, bazılarını karıştırmaktadırlar. Konuşanla arasındaki mesafeye, konuşanın sesinin şiddet, tını gibi özelliklerine, arka planda gürültü olup olmamasına bağlı olarak konuşulanları anlamada güçlük çekmektedirler.

Dil ve Konuşma : İşitme engelli bireyler, işitme kaybının tipi, derecesi ve şekline bağlı olarak çok fazla ses hataları yaparlar. Bu da konuşmalarının anlaşılırlığını etkiler. Ses uyaranlarının olduğu ortamlarda işitme engelli bireylerin kendilerinden ve çevrelerinden sağladıkları işitsel girdiler ve geri iletimler işiten bireylere göre daha sınırlıdır. Bu durum onların ses uyaranlarından oluşan çevrelerini organize etme yeteneğini etkiler. İşitme engelli bireyler dilin anlam, ses bilgisi, biçim birim, söz dizimi bileşenlerini işiten bireyler gibi aynı sırada ve kurallar içinde ancak gecikmeli olarak edinirler. Dilin sosyal bağlamda belli bir amaca yönelik işlevi ve iletişim amacına uygun kullanımı ciddi olarak kısıtlıdır. Yetersiz işitme ve dil becerileri nedeniyle söylenileni yazmada; duygu ve düşüncelerini yazılı olarak ifade etmede güçlük çekmektedirler. Sözcük dağarcığının sınırlı olması, dil bilgisel yapıları kazanmada gecikmeler ve bilgi düzeyindeki yetersizlikler işitme engelli bireylerin okumayı öğrenme ve okuduğunu anlama güçlüğü yaşamalarına sebep olmaktadır. Ayrıca işitme engelli bireyler düşüncelerini düzenlemede ve düzgün bir sırada ifade etmede güçlük çekerler.

Bilişsel : Doğumla beraber bilişsel gelişim sürecinde dil önemli bir yer tutmaktadır. İşitsel girdinin yetersizliği nedeniyle işitme engelli bireyler düşünme ve akıl yürütme, sınıflama ve ilişki kurma, açıklama becerilerinde güçlük çekerler. Soyut düşünme becerilerindeki yetersizlikler, sevgi, nefret, inanç, güç, hız, zaman gibi kavramları etkili bir biçimde kullanmalarını olumsuz yönde etkilemektedir. Entelektüel olgunluğa yaşıtlarından daha geç ulaşırlar ya da ulaşamazlar. Soyutlamaları sözel veya yazılı ifadelerinde kullanmada güçlük çekerler. Duyduklarını zihinlerinde canlandırmada zorlanırlar. İşitme engelli bireyler işitme kaybının tipi ve derecesine bağlı olarak, işitsel uyaranları aynı şekilde alamamaktadırlar. Bu da uzun süreli bellek ve işleyen bellek ile ilgili güçlükler yaşanmasına neden olmaktadır. İşitme engelli bireyler sözlü yönergeleri dinlemede, izlemede zorlanırlar. Dikkatleri çabuk dağılır. Çevrelerini anlayabilmek için daha fazla çaba göstermekte ve zihinsel olarak çabuk yorulmaktadırlar.

Motor-Koordinasyon : İşitme engelli bireyler, oturma, yardımsız ayağa kalkma, yürüme gibi motor becerilerin kazanılmasında işiten bireylerin gelişim aşamalarını izlerler. Ancak motor gelişimde gözlenen en büyük problem genel vücut koordinasyonunun sağlanması ve dengeyi gerektiren hareketlerde görülmektedir. Bunun dışında görsel motor koordinasyon gerektiren bazı becerilerde de güçlük çekebilmektedirler.

Duygusal-Sosyalİşitme engelli bireylerin işitme ve dil becerilerinin yetersiz olması kişiler arası iletişim kurmayı engellemekte ve sosyal yaşamla ilgili tutum ve rollerin öğrenilmesinde bazı güçlükler yaratmaktadır. İşitme engelli bireyler öğrenme ile ilgili becerilerde işiten yaşıtlarına göre daha çok desteğe ihtiyaç duymaktadırlar. Öğrenmeye ilişkin deneyimlerinde uğradıkları başarısızlık bireyde motivasyon eksikliği yaratmakta, bu durum da bireyin sosyal ilişkileri öğrenmesini ve akademik becerilerde başarılı olmasını olumsuz yönde etkilemektedir.

1. İşitme kaybı ile ilgili faktörler
   • İşitme kaybının tipi
   • İşitme kaybının derecesi
   • İşitme kaybının şekli (konfigürasyonu)
   • İşitme kaybının nedeni

1. İşitme ile ilgili sunulan odyoloji hizmetlerine bağlı faktörler
   • İşitme kaybının tanılandığı yaş
   • İşitme cihazının kullanılmaya başlandığı yaş
   • İşitme cihazının işitme kaybına uygunluğu ve ayarlanması
   • İşitme cihazının tam gün sürekli kullanılması
   • İşitme cihazının etkin kullanımı
   • İşitme cihazının kullanıldığı eğitim ortamlarında akustik düzenlemenin yapılması
   • İşitme cihazının ve işitme kaybının belirli aralıklarla odyolojik yönden değerlendirilmesi ve yeni teknolojik cihazların denenmesi

1. Sunulan genel eğitim ve özel eğitim hizmetlerine bağlı faktörler
   • Tanı ve cihazlandırma ile başlayan aile eğitimi ve danışmanlık hizmetleri
   • Erken eğitim ile kritik dönemin değerlendirilmesi
   • Yaşıtları ile birlikte oyun fırsatlarının sağlanması
   • İşitme kaybına ve bireyin özelliklerine uygun düzeyde ve hızda gelişim sağlanıp sağlanmadığına ilişkin eğitsel değerlendirme
   • Dil gelişimi ile birlikte bireyde bilişsel gelişim, kişilik gelişimi, duygusal gelişim, sosyal gelişim, fiziksel gelişim, akademik gelişim gibi tüm gelişim alanlarını hedefleyen bir okul öncesi eğitim, ilköğretim, lise eğitim hizmetleri
   • İşitme engellilerin eğitimi programında yetişmiş uzman ve uygulayıcılar tarafından eğitim verilmesi
   • Kullanılan iletişim yöntemi
   • Uygun ve doğru eğitim yaklaşımlarının kullanılması
   • Bu alanla ilgili uzmanlar arası iş birliğinin ve bilgi paylaşımının etkinliği
   • Özel eğitim okulları ve normal okullar sistemi içinde bireyin gereksinimlerini hedef alan bireyselleştirilmiş eğitim programlarının yapılıyor olması

1. Birey ile ilgili faktörler
   • Bireyin yaşı
   • Bireyin cinsiyeti
   • Bireyin kişilik özellikleri: motivasyon, benlik saygısı vb. - Bireyin bilişsel düzeyi
   • Öğrenme stili (işitsel, görsel, dokunsal vb.)
   • Ek engelin olup olmaması

1. Aile ile ilgili faktörler
   • Ailenin çocuk yetiştirme tutumları - Ailenin engeli kabul düzeyi
   • Ailenin iletişim tarzı
   • Ailenin disiplin tarzı
   • Ailenin sosyo-ekonomik düzeyi
   • Ailenin eğitim ve kültürel düzeyi
   • Ailenin bireyle ilgili eğitim planlamasına ne düzeyde katılabildiği
   • Ailenin evde bireyle ilgili eğitimi ne düzeyde uygulayabildiği
   • Ailenin bireye çevreyi ve dünyayı tanımasına yardımcı olabilecek nitelikli yaşantıları ne oranda sağlayabildiği
   • Ailenin kendi yakın çevresinin engeli kabulü ve tutumları
   • Bireyin yaşam ve çevre faktörleri kendisi için gerekli olan hizmetlere ulaşmasını sağlıyor olması
   • Yasalarla sağlanan haklar, bu hakların kullanılabilirliği.

Program uygun işitme cihazı kullanan, doğumdan itibaren her yaş grubundan işitme engelli bireylerin özellikleri ve gereksinimleri dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Bu program ile bireylerin;

• İşitme kalıntısını en üst düzeyde kullanmaları,
• İşitsel algı becerilerini kullanarak yaşıtları düzeyinde dil ve konuşma becerisi geliştirmeleri,
• İletişim becerilerini geliştirerek günlük yaşamda kullanmaları,
• Okuduğunu anlama ve okuma yazma becerilerini geliştirmeleri
• Temel matematik becerilerini kazanmaları
• Akıl yürütme becerilerini geliştirmeleri,

beklenmektedir.

• Modüllerde yer alan kazanımlar, işitme engeli olan bireylerin destek eğitim programında yer alan genel amaçlara ulaşmasını sağlayıcı nitelikte belirlenmiştir.
• Birey, ihtiyacına göre eş zamanlı olarak işitme engelliler programı içindeki birden fazla modülden yararlandırılabilir.
• İşitme engelli bireyin işitmenin yanında başka bir ya da birden fazla engeli olduğunda engelin özelliğine göre diğer destek eğitim programlarında yer alan uygun modüllerden de yararlandırılmalıdır.
• Programda yer alan modüller arasında bir aşamalılık ve birbirinin ön koşulu olma durumu söz konusu değildir.
• Program modüllerinde yer alan kazanımların gerçekleşebilmesi için öğrenme ve öğretme sürecinde modülde belirtilen gerekli araç-gereç ve donanımlar sağlanmalıdır.
• Bireyin eğitim planı doğrultusunda yapılacak çalışmalar ve bireyin özellikleri konusunda görüş alışverişi yapmak üzere hastanelerin ilgili bölümleri, rehberlik ve araştırma merkezleri, bireyin devam ettiği okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, branş öğretmenleri, okul idarecileri vb.) ve ilgili diğer kurum, kuruluş ve uzmanlarla iş birliği yapılmalıdır. Bireyin destek eğitim sürecinin sonunda devam ettiği kurum tarafından hazırlanan gelişim raporunda bireyin kazanımlarının günlük yaşama geçişini ve kalıcılığını sağlayacak öneriler, bağlı olduğu rehberlik ve araştırma merkezinin yanı sıra bireyin ailesine 2828 sayılı yasa ile devlet koruması altında bulunan bireyin yasal vasi statüsünde olan kuruma, varsa devam ettiği okulun rehberlik ve psikolojik danışma servisine iletilmelidir.
• İşitme engelli bireylerin, kazandıkları becerileri günlük yaşamlarında kullanabilmeleri için sosyal faaliyetler planlanmalı, iletişimle ilgili konulara ağırlık verilmelidir.
• Program uygulanırken kazanımların öğretiminde basitten zora doğru bir sıra izlenmelidir. İşitme engelli birey eğitim süresince ara değerlendirmeler yapılarak gelişimi ve programın başarı düzeyi izlenmeli, gerekli tedbirler alınmalıdır.
• İşitme engelli bireyin bu programdan yararlanması için işitme kaybının tipi ve derecesine uygun cihaz kullanması gerekmektedir. Cihaz kullanmayan işitme engelli birey bu programdan yararlanamaz.
• İşitme engellilerin eğitimi akustik düzenlemesi yapılmış sınıflarda verilmelidir. Sınıf ortamında yardımcı destek cihazlar kullanımı sağlanmalıdır.
• İşitme engellilerin eğitiminin her aşamasında aile eğitimi önemlidir. Aile bireyin eğitimi konusunda neler yapabileceğini bilmeli, bireyle sağlıklı iletişim kurabilmeli ve aile, engelli bireyde sözel iletişim isteğini uyandırabilmelidir. Eğitim planlanırken aileye yönelik bilgilendirici ve uygulamalı çalışmalara da yer verilmelidir. Ailelerin eğitim sürecine etkin olarak katılımları sağlanmalıdır. Aile eğitimi verilirken; işitme engeli, gelişim özellikleri, işitme cihazları, koklear implant, cihaz bakımı ve kullanımı ile benzeri konularla ilgili bilgi verilmelidir. Ayrıca ailelerin ihtiyacına göre psikolojik destek, rehberlik ve danışmanlık hizmetleri verilmelidir.